Door Yevhen Fedchenko
Voor het Kremlin is propaganda een belangrijk onderdeel geworden van de informatieoorlog. In het afgelopen decennium is de Russische propagandamachine gestructureerd en effectief toegepast, en bereikte een climax tijdens de annexatie van de Krim en de daaropvolgende verwoestende oorlog in Oost-Oekraïne. Het begon in 2005 met de oprichting van Russia Today (later RT) en elk jaar worden aan dit wereldwijde netwerk meer “media” toegevoegd.
Een andere propaganda-afdeling, Sputnik International, opent bijna wekelijks ergens in de wereld een nieuw kantoor, waar gekwalificeerde lokale journalisten werken die radio maken en multimedia verspreiden in bijna dertig talen. Volgens hun website “wijst Sputnik de weg naar een multipolaire wereld die alle nationale belangen, cultuur, geschiedenis en tradities van elk land respecteert”.
Dit is simpelweg een van de vele voorbeelden van dubbelzinnigheid die de propagandakanalen hanteren. In werkelijkheid is hun doel de wereldwijde publieke opinie te beïnvloeden, de realiteit te verdraaien en op te treden als een spreekbuis voor het Kremlin.
Aanvankelijk is de Russische propagandamachine ontworpen om een veel groter publiek te bereiken dan alleen Oekraïne of de buurlanden van Rusland. De daadwerkelijke ambitie is wereldwijde mediadominantie. Generaal Breedlove, de topcommandant van de NAVO in Europa, zei onlangs dat dit “niet alleen over Oekraïne gaat. De Russische activiteiten destabiliseren de buurlanden, en de regio als geheel.” Hoewel hij refereerde aan het militaire deel van de Russisch-Oekraïense oorlog, blijft propaganda over als zeer belangrijk onderdeel van deze oorlog: een wereldwijde oorlog over belangen, opvattingen en waarden.
Paul Globe wijst erop dat ons idee van nationale veiligheid niet beperkt moet blijven tot militair optreden. In die zin is het Russische propaganda-apparaat een dreiging voor de wereldwijde veiligheid. Het verdraait niet alleen de waarheid om haat te zaaien en de politieke en historische context in Rusland zelf te manipuleren – om een antiwesterse koers in te zetten en een oorlogszuchtige houding ten opzichte van Oekraïne aan te wakkeren –, maar het wordt bovendien op wereldwijde schaal gebruikt als een krachtig wapen tegen fundamentele menselijke waarden. Een van de belangrijkste pijlers van de hedendaagse Russische agitprop is ontkennen dat democratie in algemene zin, met vrije media en vrije verkiezingen, overal in de wereld bestaat. De kern van de propaganda van het Kremlin is, zowel binnen als buiten Rusland, een postmodernistische ontkenning van alles.
Het huidige Russische propagandasysteem wordt vaak vergeleken met dat van de Sovjets tijdens de Koude Oorlog. Natuurlijk ontleent het technieken aan de draaiboeken van de KGB; veel begrippen zijn gemakkelijk te herkennen, van de “poppenspelers uit Washington” tot de “geheim agenten”, maar nu is het fundamenteel anders. Ideologie was een belangrijk deel van de propaganda van de Sovjet-Unie, die botste met de waarden van de contrapropaganda van het Westen. De centrale rol die de communistische ideologie speelde maakte de Sovjetpropaganda uiteindelijk zwak en ongeschikt; zulke ideologische opvattingen spraken slechts specifieke (linkse) politieke partijen of landen aan.
De huidige Russische propaganda bevat geen nieuwe ideologie, want Rusland heeft geen ideologie. In plaats daarvan ontleent het zijn waarden overal vandaan. Op deze manier kan het systeem een groot aantal “kleine propagandaatjes” produceren, met elk kanaal een eigen specifieke doelgroep. Hoe meer berichten hoe beter; het vermenigvuldigt de verwarring. Om met de woorden van Peter Pomerantsev te spreken: je kunt stellen dat het doel niet is om een uniek verhaal te bieden, maar om een botsing van verhalen te creëren met als doel het publiek met verschillende berichten in verwarring te brengen. Natuurlijk, je kunt gemakkelijk een aantal voortreffelijke verhalen ontwaren: dat Oekraïne een fascistische staat is die gevormd is door de corrupte Amerikaanse overheid die haar eigen mensen vermoord in Ferguson; dat Oekraïne een ineengestort land is; of zelfs dat het de Amerikanen/NAVO zijn die in Oekraïne vechten – en dat er, uiteraard, geen Russische troepen op Oekraïens grondgebied zijn.
Als je kijkt op de website StopFake.org, tot stand gebracht door een team van de Kievse Mohyla School voor Journalistiek, zie je zo een onevenredig aantal absurde en volkomen kolderieke “nieuwsverhalen”. Een van de opmerkelijkste nepverhalen is dat van een driejarig jongetje uit Slavjansk dat gekruisigd zou zijn door Oekraïense soldaten. Het “nieuws” werd gebracht door het Russische televisiekanaal ORT, dat in handen is van de overheid. Dit schandalige leugen was gebaseerd op één getuigenverklaring van een vrouw die, zoals later bleek, nooit op die plaats was geweest en bovendien getouwd was met een voormalige Oekraïense politieagent die na de annexatie van de Krim overgelopen was naar de Russen. Dit ‘kruisiging’-verhaal voert terug naar de Eerste Wereldoorlog, toen het voor het eerst werd gebruikt, en naar Games of Thrones waar het onlangs in voorkwam. Maar het wezenlijkst is de verklaring waarom dit verhaal überhaupt op televisie verscheen. Toen omroepster Irada Zeynalova er op de man af naar gevraagd werd, antwoordde ze: “Het zouden niet de journalisten moeten zijn die bewijzen dat deze gebeurtenis plaatsvond; het is aan jullie allemaal om te bewijzen dat dit niet gebeurd is.”
StopFake.org heeft meer eigenaardige verhalen onderzocht en ontmaskerd, waaronder “Oekraïense militaire vliegtuigen verspreiden HIV over Donbas om de lokale bevolking te straffen” (om de lokale bevolking aan te moedigen het grondgebied te ontvluchten), “President Obama verbiedt het gebruik van balalaika’s [Russische snaarinstrumenten] in de VS tot 2020” (om het anti-Amerikaanse sentiment onder de Russen wat op te blazen) en “Twee slaven en een lap grond voor Oekraïense soldaten die strijden in Donbas” (om de vermeende barbaarse toestanden in het Oekraïense leger aan te tonen). Als je deze verhalen afzonderlijk bekijkt en gebruikt maakt van een basisniveau van kritisch denken en mediageletterdheid (terwijl je niet wordt beïnvloed door de constante golf van propaganda van alle kanten), vinden de meeste mensen deze verhalen vermakelijk en niet erg nieuwswaardig.
Desalniettemin is deze aanpak effectief gebleken. Het richt zich op het brengen van absurde verhalen die gebaseerd zijn op overtuiging en niet op feiten, op geruchten en niet op kennis, om ze vervolgens veelvuldig te verspreiden op televisie en social media. Dat maakt de geconstrueerde informatie populair (zelfs viraal), mogelijk zeer invloedrijk, en moeilijk te ontmaskeren.
Vooral complottheorieën zijn moeilijk te ontkrachten. De aanhangers van complottheorieën zijn namelijk geneigd te denken dat er geen toeval bestaat: iemand trekt gegarandeerd aan de touwtjes, een brein dat het rijk van politiek en media, oorlog en vrede, verkiezingen en handel construeert. In deze schaduwrijke wereld zijn “Geef de ander de schuld” en “whatasboutism” plaatsvervangers voor feiten en rationele beslissingen.
Dit maakt het publiek blij met en ontvankelijk voor Russische propaganda. In vele uithoeken van de wereld zijn mensen opgelucht als ze iemand anders verantwoordelijk kunnen houden voor hun problemen. Het profiteren van irrationeel en gedesillusioneerd denken is wat de hedendaagse Russische propaganda werkelijk onderscheidt van haar Sovjetvoorganger, en wat haar zo effectief en gevaarlijk maakt.
Aanbevelingen
Wat kan eraan gedaan worden om de impact van de Russische agitprop te beperken?
- Het vergroten van het wereldwijde bewustzijn over Russische propaganda en de consequenties daarvan voor verschillende landen.
- Het begrijpen van het manipulatieve karakter van hun berichtgeving. Beleidsmakers en journalisten moeten niet langer overwegen of deze media serieus en legitiem zijn.
- Propagandakanalen moeten gedelegitimeerd worden en ontdaan worden van alle journalistieke rechten en privileges, zoals de toegang tot informatie, het geven van interviews, uitnodigingen voor debatten en discussies, deelname aan professionele mediaorganisaties, het ontvangen van prijzen, etc.
- Nationale overheden zouden de toegang van deze kanalen tot nieuwe markten, licenties en financiering van hun activiteiten nauwgezet onder de loep moeten nemen.
- Er moet een “Nemtsov Lijst” komen om zogenaamde “journalisten” toe te voegen, individuen die persoonlijk verantwoordelijkheid moeten dragen voor hun verslaglegging en rekening moeten houden met het opleggen van een reisverbod, visabeperkingen en persoonlijke sancties die van invloed zijn op hun bankrekeningen en ontroerend goed in het buitenland.
“Het probleem van de Westerse media is dat het eerlijkheid boven de waarheid verkiest,” constateerde Edward Lucas. Het moet eindelijk duidelijk zijn dat, verre van wat neerkomt op een ‘second opinion’, de propagandakanalen van het Kremlin een van de heilige journalistieke concepten gekaapt heeft om er zelf van te profiteren.
Yevhen Fedchenko is directeur van de Mohyla School voor Journalistiek in Kiev, Oekraïne, een medeoprichter van de verificatiewebsite StopFake.org.
Twitter: @StopFakingNews @yevhenfedchenko
Dit artikel verscheen eerder als GLOBSEC Policy Paper.
