Bijna twee jaar geleden, op 17 juli 2014, schoot een BUK-raket Malaysia Airlines vlucht 17 (MH17) neer in Oost-Oekraïne, waardoor alle passagiers en bemanning, bij elkaar 298 mensen, omkwamen. De Russische regering schoof bewijsvoering naar voren dat een Oekraïens gevechtsvliegtuig MH17 had neergeschoten, terwijl de Nederlandse Onderzoeksraad voor de Veiligheid (OVV) concludeerde dat een BUK-raket de oorzaak was van het uit elkaar vallen van het vliegtuig en het neerstorten ervan. Dit stuk is geschreven door Eliot Higgins voor de Atlantic Council.
Het Britse onderzoekscollectief Bellingcat heeft met digitaal forensisch onderzoek aangetoond dat de BUK-raket en zijn lanceerinrichting uit Rusland kwamen en dat pro-Russische separatisten de Boeing 777 hebben neergeschoten.
Vlak voor de crash begon de wereld zijn aandacht voor de oorlog in Oekraïne te verliezen. De tragedie met MH17 maakte dat die aandacht weer terugkeerde en ze gaf een impuls aan een onderzoeksmethode van conflicten die snel aan populariteit toenam.
Steeds meer mensen begonnen de door internetgebruikers op sociale media verzamelde inhoud – ‘digitale broodkruimels’ – en online instrumenten te gebruiken om conflicten en andere internationale gebeurtenissen te bestuderen.
In mijn eigen werk zijn deze methoden gebruikt om het gebruik van clusterbommen, chemische wapens en zogenoemde barrel-bommen in Syrië waar te nemen. Op 14 juli 2014 lanceerde ik een nieuw platforum voor onderzoeksjournalistiek, Bellingcat geheten.
Kort nadat MH17 was neergeschoten, verschenen er foto’s en video’s online die verschillende kanten van het incident lieten zien. Zoals bij iedere urgente nieuwssituatie is verificatie van dit soort door internetgebruikers verzamelde inhoud essentieel. De laatste jaren zijn organisaties als Storyful en First Draft News voorlopers op het gebied van deze methode. Daarnaast vormden zich informele gemeenschappen die geïnteresseerd zijn in verificatie en conflicten op verschillende socialemedianetwerken en fora. Zo werden de beelden en video’s online gedeeld en onderdeel van nauwgezet onderzoek.
Door het werk van Bellingcat en anderen konden beelden worden geverifieerd en ontkracht. Zo begon het plaatje van wat er werkelijk was gebeurd langzaam duidelijk te worden. Terwijl dit zich voltrok, kwam de Russische regering met zijn eigen presentatie. Tijdens een persconferentie van het Russische ministerie van Defensie op 21 juli 2104 stuitte Moskou voor het eerst op de kracht van openbrononderzoek.
In de loop der tijd werd het mogelijk om met openbroninformatie te bewijzen dat de beweringen van de Russische regering niet alleen incorrect waren, maar zelfs vervalsingen waren en opzettelijke pogingen tot bedrog bevatten. Zo verklaarde het Russische ministerie van Defensie dat het satellietbeelden had van de manoeuvre van Oekraïense BUK-raketlanceerders; de Russen veronderstelden dat Oekraïne het vliegtuig had neergeschoten. Wij hebben echter aangetoond dat de beelden opzettelijk zijn geantidateerd en bewerkt.
Toen het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken werd uitgedaagd zijn bewijs op tafel te leggen, nam het zijn toevlucht tot het plagiëren van een artikel van een Russische blogger. Dit werd allemaal ontdekt met onderzoekstechnieken en digitale forensische studie. Maar het probleem voor Rusland van het speurwerk op de sociale media hield hier niet op.
Met hernieuwde interesse voor de oorlog in Oekraïne begon Bellingcat andere aspecten van het conflict te bekijken, met name op het gebied van de Russische ontkenning dat het bij de oorlog betrokken was. We ontdekten de aanwezigheid van Russisch materieel en militairen in Oost-Oekraïne en we zagen zelfs grensoverschrijdende artillerieaanvallen vanuit Rusland naar Oekraïne. Samen met onze collega’s van de Atlantic Council legden we de Russische betrokkenheid bij het conflict in Oekraïne bloot in het rapport ‘Verstoppen terwijl iedereen je ziet; Poetins oorlog in Oekraïne’. Het zette VICE News ertoe aan een Russische militair op te sporen die in Oekraïne had gevochten en in het rapport was geïdentificeerd.
Intussen begonnen andere groepen openbronnenonderzoek en digitaal forensisch onderzoek te gebruiken om de oorlog te bestuderen. Daarmee legden ze de bijl aan de wortel van de bewering van de Russische regering dat iedereen met een internetaansluiting zichzelf kan zien. Anonieme bronnen of geclassificeerde documenten waren niet meer nodig omdat Russische militairen gevonden konden worden, doordat zij foto’s plaatsten op hun sociale media van hun tijd in Oekraïne. Wat was begonnen met het incident op 17 juli 2014, heeft een leger van online openbronnenonderzoekers aangedreven en ‘digitale Sherlocks Holmes’ die niet stoppen op de grenzen van Oekraïne.
In september 2015, toen Rusland met zijn bommencampagne in Syrië begon, vielen beweringen van de Russische regering onmiddellijke ten prooi aan onderzoek door dezelfde groepen mensen. Gewapend met de vaardigheden, instrumenten en methodologieën, opgedaan en ontworpen bij het bestuderen van het conflict in Oekraïne, concentreerden ze zich nu op Ruslands nieuwe militaire campagne. In de eerste 24 uur daarvan werden beweringen van het Russische ministerie van Defensie dat alleen ISIS-doelen waren geraakt, direct ontkracht. Simpelweg door de video’s van de bombardementen te bekijken die het ministerie op zijn eigen YouTube-kanaal had geplaatst. Daaruit bleek dat de bommen in de verste verte niet in ISIS-gebied waren terecht gekomen.
Toen Rusland ontkende dat het clustermunitie gebruikte en dat het die zelfs niet had liggen op zijn luchtmachtbasis in Syrië, toonden het Conflict Inlichtingen Team, een Russische online openbronnenonderzoeksgroep en anderen dat Russische media clusterbommen hadden gefotografeerd en gefilmd op de Syrische basis. Daarmee haalden ze de Russische beweringen volledig onderuit.
In het Atlantic Council-rapport ‘Leid af, bedrieg en vernietig’ toonden we aan dat Rusland had gelogen over zijn doelen in Syrië, gelogen over de munitie die het gebruikt had en dat het zelfs loog toen het zichzelf verdedigde tegen beschuldigingen van het bombarderen van moskeeën, scholen en ziekenhuizen. De Russen gingen daarbij zelfs zover dat ze beelden antidateerden, net zoals bij de aanslag op MH17.
In oktober 2016 beloofde het Joint Investigation Team nog een aantal openstaande vragen te beantwoorden over wie er verantwoordelijk was voor het neerschieten van MH17, maar iedereen met een internetaansluiting kan nu onware verhalen tegenspreken, vals bewijs blootleggen alsmede ronduit bedrog. Het aantal mensen en organisaties dat zich bezighoudt met online openbronnenonderzoek en digitaal forensische studie blijft groeien. Daarmee zullen landen die ervoor kiezen te liegen onderworpen worden aan vernedering door het groeiende aantal burgers met instrumenten in handen om die leugens teniet te doen.
Door Eliot Higgins voor de Atlantic Council
Eliot Higgins, die bijdragen levert aan UkraineAlert, is de oprichter van Bellingcat en een Senior Fellow van de Atlantic Council’s Digital Forensic Research Lab
